Afifa Aleiby

Achter de werken van Afifa Aleiby ligt een dramatische geschiedenis, waarover ze vertelde vanaf haar vroege Jaren in Irak, haar studiejaren in Moskou en de latere jaren van gedwongen ballingschap. Haar persoonlijke geschiedenis brengt ons bij haar passie voor vormen, figuren en verhaallijnen, waarbij al deze elementen dienen als spelers in een complex visueel drama, met referenties aan sociale en politieke regiems en transculturele conflicten.

Zoals vele artiesten van haar generatie, groeide Afifa Aleiby op tijdens enorme sociale en economische veranderingen in Irak, die tot uitdrukking kwamen in de groeiende wanverhoudingen tussen traditie en moderniteit, tussen het locale en het globale. Geboren in een kunstzinnige familie in Basra (in 1952), begon zij haar kunstopleiding aan het Instituut voor Schone Kunsten in Bagdad, terwijl ze tegelijkertijd werkzaam was als illustrator in het progressief-linkse dagblad Tariq Al Shaab (“De weg van het volk”). In het Instituut kregen haar idealen van communisme en universele gelijkheid, die zij van huis uit had meegekregen, vastere vorm. Deze idealen en haar kunstzinnige talent verschaften haar een beurs voor studie in de toenmalige Sovjet-Unie, waar zij in 1976 werd toegelaten tot het Surikov Instituut, een van de leidende kunstinstituten in Rusland tot heden, waar zij in 1981 afstudeerde. Tengevolge van de politieke situatie in haar vaderland, waar linkse politici en kunstenaars tot de eerste groepen behoorden die door Saddam Hussein werden gearresteerd en vermoord, was zij niet in staat om naar Irak terug te keren en vertrok ze noodgedwongen naar Italië, en later naar Jemen. Tenslotte verkreeg zij in 1993 politiek asiel in Nederland en in 1998 de Nederlandse nationaliteit. Afifa woont in Rijswijk en is lid van Pulchri.

Aleiby’s veelzijdige kunstactiviteiten waren verschillende tientallen jaren een vehikel om allegorieën te scheppen van de duistere zijde van de menselijke natuur. Deze verhalen zijn ontleend aan de persoonlijke ervaring van de kunstenaar en behandelen zonder omweg de thema’s van oorlog, verraad en globale instabiliteit. Tijdens haar vroege jaren in Irak werd zij diepgaand beïnvloed door het impressionisme, met name door kunstenaars als Toulouse Lautrec en Degas, en door de esthetica en finesses van Renaissance meesters als Botticelli, Masaccio en Pierro della Francesca.

Tijdens haar jaren in Moskou vond een duidelijke verschuiving in haar stijl plaats. Naast de Russische iconenkunst werd ook de stroming van het Sovjetrealisme, ideologisch verankerd in het studieprogramma van het instituut, weerspiegeld in haar werk. Haar bekendheid met de beeldentaal van de Arabische, Russische en Europese Renaissance verleende haar werk een mysterieuze betovering die uitnodigde tot een dialoog tussen artiest en toeschouwer.

Haar werken na haar Moskouse periode nemen ons mee naar herinneringen aan haar jaren in Irak. Haar persoonlijke ervaring van oorlog en politieke onrust heeft grote invloed uitgeoefend op de concepten en vormen in haar schilderijen van die periode. Haar angst en woede doordringen haar schilderijen, en werden gevoed door het lijden van de Irakese bevolking, zoals met name tot uitdrukking gebracht in de vrouwelijke figuur – het belangrijkste karakter dat door haar gehele oeuvre heen verschijnt. Politiek vertoog en subversieve verhaallijnen worden verweven in de geest van de kunstenaar en haar werk. Wat we zien is een inkapseling van beelden van trauma en lijden, samen geweven in een absolute, esthetische voorstellingswereld. Met vele artiesten die de stress en angst hebben ervaren van de politieke realiteit van hun regio, is Aleiby’s kunstzinnige taal nauw gerelateerd aan de politieke en sociale problemen die voortkomen uit het hartverscheurende geweld waarvan hun land tientallen jaren het toneel is geweest. Als balling wordt zij constant geconfronteerd met het feit dat zij niet in haar land van origine is, en haar landgenoten, terwijl zij een veilig leven leidt in Europa, onder onuitsprekelijk oorlogsgeweld en onrecht gebukt gaan. Tijdens deze periode begon Aleiby de antieke geschiedenis van Mesopotamië te introduceren in haar verhalen van het heden. Veel van de iconografie die hier naar voren zien komen, is ontleend aan de antieke geschiedenis van haar geboorteplaats, in wisselwerking met haar persoonlijke traumatische verleden.

In haar meer recente werk van na 2000, presenteert Afifa Aleiby een reeks van werken die gelijkenis vertonen met het surrealisme. Wat op het eerste gezicht buitengewoon is in deze werken, is hun visuele originaliteit van kleuren en vormen tegenover de streng gecontroleerde details. Van een afstand beschouwd roepen deze schilderijen een “onwerkelijk” gevoel op verrijkt met constante vloeibaarheid – vloeibaarheid van vormen, figuren en verhalen – van de ene figuur naar de andere, van de ene structuur naar de andere, van de ene wereld naar de andere. De werken zijn zacht, speels, verleidelijk en kleurrijk, elk ervan gaat verloren in de kortstondige onmetelijkheid van een verre droom. Renaissance-achtige half transparante vrouwen lijken te drijven, lichaam en materiële constructie zijn vermengd en worden één – geesten en demonen. De veelvuldige herhaling van de vrouwelijke figuur door Aleiby’s werken heen schept het beeld van een ideale vrouw die beproevingen en vernederingen overleeft en haar zelfbewustzijn en waardigheid bewaart. Er ligt geen glimlach maar een somber verdriet op de gezichten van al deze figuren, maar ze zijn zich tegelijkertijd bewust van hun potentieel, hun kracht en hun verlangen zich te verzetten.

Van belang in Aleiby’s werk is niet wat men ziet, maar het onderwerp en de subjectiviteit die informeert over wat er te zien is. De artiest “vertegenwoordigt” niet de Midden Oosterse cultuur en bevolking, maar behoort tot een bredere context van hedendaagse Irakese en globale kunst waarmee zij met zoveel medeleven en welsprekendheid in dialoog staat. Deze globaliteit wordt verkregen door toe-eigening van de Westerse artistieke technieken en het gebruik ervan als wapen, niet alleen als verzet, maar ook als re-existentie.